ابزار ارزیابی تئوری ذهن پرنیان
انسان موجـودی اجتماعی است و برای زندگی در اجتماع نیازمند توانایی درک و ابراز خواسته هـا باورهـا وحـالات هیجانی خود و دیگران می باشـد ایـن توانمندی، تئوری ذهـن نامیده می شود، در صـورت فقـدان ایـن توانمندی مشکلات ارتباطی و اجتماعی فراوانـی بـرای فـرد عـارض می گردد .
ابزار پرنیان نخستین تلاش در جهت شکل دهی ابزاری برای رشـد ذهـن خوانی در کودکان ایرانی می باشد، کودک با استفاده از این مجموعه می تواند بیاموزد کـه خـود را بجای دیگران بگذارد، افکار شان را تصور کند و احساسات آنها را حدس بزند . بدین وسیله رفتار آنان را فهمیده و مقاصـد شان را پیش بینی نماید . کسب ایـن توانمندی پیش زمینه و پایـه تمـام آموزش های مربوط بـه مهـارت های اجتماعی می باشد .
ابزار ذهن خوانی پرنیان اولیـن ابـزار آموزشی از مجموعه محصولات هـوش کـوش می باشد و متشکل از ۴۴ تصویر می باشد که با طراحی ساده، جذاب و متناسب با فرهنگ غنی ایرانی، بـه صـورت گام به گام مهارت ذهن خوانی را به کودک می آموزد . در پشت هر کارت روش توصیف و سئوالات مربوط به هر موقعیت آورده شده است این مجموعه بر اساس مراحـل ذهنی خوانی از ساده به پیچیده در ۵ گروه تنظیم گردیده است و برای طیف سنی ۳ تا ۱۱ ساله قابـل اسـتفاده می باشـد .
تصاویر گروه اول که با زمینه بنفش مشخص شده است مبین تشخیص حالات هیجانی از چهره های واقعی و کارتونی می باشد .
تصاویر گروه دوم که با زمینه قرمز مشخص شده است مبیـن موقعیت هایی است که حالات هیجانی می باشد . تصاویر شادی، خشم، غـم و ترس را القاء می نماید .
تصاویر گروه سـوم کـه بـا زمینه آبی مشخص شـده است نشانگر بر آورده شدن یا رد خواسته فرد و هیجانات شادی و غم ناشی از آن میباشد.
تصاویر گروه چهارم که با زمینه سبز مشخص شده است، مبيـن بـاور درست و هیجانات شادی و غم حاصـل از آن است .
تصاویر گروه پنجـم کـه با زمینه زرد مشخص شـده اسـت مبيـن بـاور غلـط و هیجانات شادی و غم حاصل از آن است .
سطوح پنجگانه آموزش ذهن خوانی:
سطح اول: بازشناسی حالات چهره از روی عکس های واقعی تو آنایی بازشناسی حالات چهره مانند شادی ، غم ، خشم و ترس از روی عکس های واقعی
سطح دوم : بازشناسی هیجانات از روی اشکال کارتونی، کودک باید بتوانـد حـالات چهره مانند شادی ، غم ، خشم و ترس از روی تصاویر کارتونی شناسایی کند .
سطح سوم : شناسایی هیجانات مبتنی بر موقعیت، ایـن سـطح شامل هیجاناتی است که در یک موقعیت خاص ایجاد می شوند ( ماننـد تـرس حاصـل از دیدن یک مـار ) . در این سطح کودک با مشاهده موقعیتی که در تصویر نشان داده شده است، باید قادر به پیش بینی احساس شخصیت داستان باشـد .
سطح چهارم : شناسایی هیجانات مبتنی بر خواسته ایـن سـطح شامل هیجاناتی است که که بر اثر برآورده شدن یا برآورده نشدن یک خواسته در فرد ایجاد می شوند . در این سطح کودک باید با در نظر گرفتن اینکه خواسته شخصیت داستان برآورده شده یا نشده، احساس ( شادی یـا غـم ) او را تشخیص دهد .
سطح پنجم : شنا سایی هیجانات مبتنی بر باور، ایـن سـطح شامل هیجاناتی است که بواسطه آنچه شخص فکر می کند ، ایجاد می شود . حتی اگر آن افکار با واقعیت در تضاد باشد . در ایـن سـطح کودک باید احساس شخصیت داستان را با توجه به فکر او تشخیص دهد.
فرایندهای آموزش:
روند آموزش در سطح اول و دوم: در آموزش سطح اول و دوم با ارایـه چـهـار عـکـس بـه کـودک بگویید : ما می خواهیـم بـه تعـدادی چهره نگاه کنیـم کـه بـه مـا نشان می دهنـد افـراد چه احساسی دارند . بپرسید : " آیا می توانی چهره ( خوشحال / غمگین / عصبانی / ترسان ) را مشخص کنی ؟ "
اگر کودک در شناسایی هر یک از چهار هیجـان نشان داده شـده موفـق نـبـود، آمـوزش را از ایـن سـطـح شـروع کنید .
درمانگر ابتـدا تصاویر را روی میز می چیند و حالات هیجانی که نشان دهنده احسـاس هـر تصویر می باشد، برای کودک بیان می کند . حالا مجـددا از کودک خواسته می شود که هر یک از چهره ها را که درمانگر احساس مربوط به آن را می گوید، نشان دهـد . کـدام یک خوشحال است ؟ هر جا کودک دچار اشتباهی شـود، پاسخ صحیح بلافاصله به او ارائه می گردد .
روند آموزش درسطح سوم: در ایـن بخـش، درمانگر، داستان مربوط به موقعیتی که در تصویر نشان داده شـده اسـت را بـرای از کودک خواسته می شود احساس شخصیت داستان را با توجه کودک توصیف می کند . سپس به موقعیت ایجـاد شـده بیـان نـد یا نشان دهـد ( با اشاره به تصاویر کارتونی ) .
اصول عمومی آموزش برای سطح سوم : وقتی شخصی بـه شـما یک چیـز خـوب مـی دهـد یـا شـما کار هیجان انگیزی انجام می دهید، احساس شادی می کنید . وقتی که اتفاق ترسناکی روی می دهد شما احساس ترس می کنید ومی خواهید فرار کنید .
وقتی اتفاق ناگواری رخ می دهد یا کسی شما را ترک می کند، شما احساس غم می کنید . وقتی کسی کار بدی در حق شما انجام می دهد احساس خشم می کنید .
روند آموزش درسطح چهارم : در ایـن بخـش، درمانگر توانایی کودک در پیش بینی هیجـان شخصیت داستان ( شـادی یـا غـم ) برحسب اینکه خواسته او بر آورده شده یا نشده است را بررسی می کند . درمانگر با نشان دادن صحنه اول مشخص می کند که شخصیت داستان چه می خواهـد سپس صحنه دوم را توصیف می کند و مشخص می کند واقعا چه رخ داده است . آنگاه درمانگر می پرسد که شخصیت داستان چه می خواهـد و چه احساسی خواهد داشت . اگر پاسخ کودک صحیح باشـد درمانگر آن را تقویت کرده و با پرسیدن علت شـادی یا غمگینی شخصیت داستان، فهـم کـودک را ارتقاء می بخشد اگر پاسخ نادرست بود، ضمن ارائه پاسخ صحیح دلیل اینکه چـرا شخصیت داستان چنین احساسی دارد نیز برای کودک توضیح داده می شود .
اصول عمومی آموزش برای سطح چهارم: وقتی شما چیزی را که می خواهید، بدست آورید، احساس شادی می کنید. وقتی شما چیزی را که می خواهید، بدست نیاورید، احساس غمگینی می کنید .
روند آموزش درسطح پنجم : در این بخش کودک باید طی دو مرحله در مورد حالت هیجانی شخصیت داستان قضاوت نماید. درمانگر ابتـدا بـا توصیف صحنه اول تصویر، موقعیت واقعی را برای کودک شرح می دهد سپس با نشان دادن صحنه دوم، خواسته و فکر شخصیت داستان را برای کودک مشخص می کند و از کودک می خواهـد بـا توجـه بـه خواسته و فکر شخصیت داستان، احساس او را بگویـد بـرای قضاوت هیجانی دوم، درمانگر سومین صحنه را به کودک نشان داده و از او می خواهـد بـا توجـه بـه نتیجـه واقعی، احساس شخصیت داستان را حدس بزند .
اصول عمومی آموزش برای سطح پنجم: اگر شما بخواهید چیزی رخ دهد و آن امر انجام گیرد، احساس خوشحالی خواهید داشت . اگر شما بخواهید چیزی را انجام دهید ولی نتوانید، احساس غمگینی خواهید داشت اگر فردی فکـر کنـد آنها چیزی را که می خواهـد، بدست نخواهـد آورد، احساس غمگینی خواهـد کرد.
نکته :لازم است درمانگر پیش از شروع ارزیابی یا آمـوزش، اصـول عمومـی هـر سـطح را بـرای کودک بازگو نمایند .
منبع:کتاب آموزش ذهن خوانی تقویت مهارت های ارتباطی و اجتماعی پرنیان نوشته دکتر هاشم فرهنگ دوست و زیبا بیرانوند
گردآورنده: سوزان چوپانی
دانشجوی گفتاردرمانی دانشگاه علوم پزشکی تبریز
تحت نظارت: ابوالفضل جبارنژاد
کارشناس گفتاردرمانی مرکز جامع اوتیسم دانشگاه علوم پزشکی تبریز