مهارت های خودیاری
- اصول اساسی آموزش مهارت های خودیاری:
۱. بهتر است آموزش مهارت های خودیاری در زمان مناسب صورت گیرد به عنوان مثال باید پوشیدن یا درآوردن لباس قبل یا بعد از استحمام و یا هنگامی که کودک میخواهد برای خوابیدن آماده شود به وی آموزش داده شود. در این صورت کودک احساس آرامش کرده و به اضطراب یادگیری مهارت، دچار نخواهد شد.
۲. فعالیت ها و مهارت های انتخاب شده برای آموزش، باید دقیقا به طور عینی و مشخص تعریف شود، مثلا بهتر است چنین عنوان شود که کودک نحوه پوشیدن کتش را یاد خواهد گرفت تا اینکه گفته شود کودک لباس پوشیدن را یاد میگیرد زیرا مطلب بسیار کلی است و نوع آموزش را مشخص نمی کند.
۳. مهارت های مرتبط باهم باید به طور متوالی و پیاپی آموزش داده شوند. به طور مثال آموزش مهارت هایی مانند بستن دکمه و یا زیپ باید به دنبال کسب مهارت پوشیدن و درآوردن لباس (ژاکت،پیراهن و...) انجام شود.
۴. هر مهارت باید به واحدهای آموزشی جداگانه و مشخص تقسیم شود والگو های حرکتی ودستورالعمل های مورد نیاز برای هر واحد آموزشی باید دربرنامه آموزشی قرار گیرد.
۵. به منظور تداوم برنامه درمانی و آموزشی بهتر است از تقویت کننده های مناسب استفاده شود. تقویت کننده ها باید بادقت و برای هرفرد به طور جداگانه انتخاب شوند، بهتر است تقویت کننده ها بلافاصله بعد از رفتار مورد نظر ودلخواه به کودک داده شوند. هنگامی که ایجاد و شکل دهی یک رفتار جدید مدنظر است، بهتراست رفتارهای نزدیک به رفتار اصلی ومورد نظرتشویق شوند اگرچه رفتارها درحد انتظار وبه طور کامل انجام نگیرند.
۶. پیش از آغاز هربرنامه آموزشی، آموزش دهنده باید به جمع آوری اطلاعات اساسی و پایه در ارتباط با توانایی ها و ناتوانی های کودک بپردازد.
۷. به منظور بالا بردن میزان درک وفهم کودک، باید حتی الامکان از جملات ساده وکوتاه درحین آموزش استفاده کرده و به کودک فرصت دهید تا پس از ارائه یک فرمان ساده،به آن پاسخ دهد. اگر کودک قادر به پاسخگویی به فرمان ها و دستورات کلامی نیست باید در انجام امور، به صورت عملی به کودک کمک کنید.
۸. در پایان هر مبحث آموزشی، به منظور ثبت آموخته های دانش آموزان فعالیت هایی را در راستای اهداف آموزشی آن در قالب بازی، نقاشی و....پیش بینی و آنان را به انجام آن ترغیب و تشویق نمایید.
- تعیین سطح آمادگی کودک برای آموزش
گاها کودکان براساس شرایط، برخی مهارت ها را براساس زمان بروز آنها به طور طبیعی نمی توانند کسب کنند، بلکه باید توجه کنید کودکان باید مهارت های مورد نظر را باهمان نظم و ترتیب بیاموزند.
چکیده چک لیست مهارت های خودیاری براساس سن:
- مهارت پوشیدن ودرآوردن لباس
۱. ۱۲-۱۸ماهگی: شروع به درآوردن کلاه، جوراب ودستکش بدون پنجه خود می کند- همکاری در لباس پوشیدن به صورت صاف کردن بازو در آستین و پا در شلوار
۲. ۲ سالگی: جوراب و شلواری که از ناحیه لگن پایین آورده شده باشد را در می آورد.
۳. ۲و نیم سالگی: تمام لباس ها را میتواند دربیاورد و جوراب وپیراهن و کت خود را می تواند بپوشد.
۴. ۳سالگی: تمامی لباس هایش را می پوشد به جز لباس های سنگین زمستانی - نیاز به شناساندن پشت و رو لباس دارد- به سرعت تمامی لباس هایش را در می آورد.
۵. ۴سالگی: پشت و رو لباس را میشناسد. دکمه و بند چسبی کفش خود را می بندد.
۶. ۵سالگی: سعی در بستن بند کفش دارد. به طور کامل لباسش را درمی آورد و می پوشد.
- مهارت غذا خوردن
۱. ۷ ماهگی: خوردن تکه های بزرگ با قاشق
۲. ۸ ماهگی: گذاشتن دست ها روی فنجان و نگه داشتن شیشه خود_بالا بردن غذا با انگشت شست وچهار انگشت دیگر
۳. ۱۰ ماهگی: نوشیدن با فنجان کامل نشده
۴. ۱۱ ماهگی: به تنهایی از فنجان استفاده می کند
۵. ۱۲ ماهگی: در انتخاب غذا نقش دارد. به راحتی پایان غذا را به طور مستقل اعلام می کند.
۶. ۱۵ ماهگی: با ریزش بسیار قاشق را می گیرد. گرفتن ضعیف، قاشق قبل از اینکه خالی شود برگردانده می شود(سر و ته می شود)
۷. ۱۸ ماهگی: فنجان یا بشقاب را برای دادن به مادر حمل می کند، کنترل بهتری روی قاشق دارد.
۸. ۲۱ ماهگی: فنجان را کامل می گیرد، از برنامه غذایی مشخص و منظمی پیروی می کند.
۹. ۲ سالگی: فنجان کوچک پر را میتواند بایک دست حمل کند، میزان ریختن غذا از قاشق بسیار کاهش می یابد
۱۰ .۳ سالگی: حداقل ریزش غذا از قاشق ، در ساعات غذا وقت تلف می کند، غذا را دوست دارد با چنگال بخورد.
۱۱. ۴ سالگی: به خوبی پشت میز می نشیند، دست و صورت خودرا می شوید.
۱۲. ۵ سالگی: استفاده از چاقو برای پهن کردن کره روی نان را شروع می کند، غذا را هیچوقت به انتها نمی رساند و اغلب اعلام کمک می نماید.
۱۳. ۶ سالگی: از خوردن تنقلات بیشتر از غذای اصلی لذت می برد، ممکن است،گرایش به غذا خوردن با انگشت داشته باشد، بیش از غذای مورد نیازش درخواست می کند.
۱۴. ۷ سالگی: در استفاده از دستمال هنوز مهارت ندارند
۱۵. ۸ سالگی: بریدن با چاقو را شروع می کنند.
۱۶. ۹ سالگی: در تبدیل غذا به قطعات کوچکتر مشکل دارند و معمولا از قطعات بزرگ استفاده می کنند.
- تعیین برنامه آموزشی براساس روش های زیر
- ارائه تکلیف کامل
- زنجیره سازی مستقیم یا روبه جلو
- زنجیره سازی وارونه یا روبه عقب
روش اول: در روش ارائه تکلیف کامل، یادگیرنده درهرتلاشی همه مراحل رو از اول تا آخر اجرا می کند و به انجام این کار ادامه می دهد تا اینکه کودک بیاموزد همه مراحل کار را ازاول تا آخر درست انجام دهد.
روش دوم: در روش زنجیره سازی مستقیم، ابتدا اولین حلقه زنحیره رفتاری آموزش داده می شود. بعد از آن اولین و دومین حلقه با هم آموزش داده می شوند، سپس سه حلقه اولین، دومین و سومین زنجیره رفتاری باهم آموزش داده می شوند واین جریان ادامه می یابد تا اینکه یادگیرنده تمامی زنجیره ها را یاد بگیرد.
روش سوم: در زنجیره سازی وارونه از آخرین حلقه زنجیره رفتاری شروع می کنیم و تدریجا به طور معکوس به عقب برمی گردیم. در این روش آموزشی چون فاصله بین رفتار و تقویت کوتاه تر است یادگیری بهتر انجام می شود.
این روش در آموزش دادن رفتار های پیچیده، به ویژه برای کودکان خردسال و یا کودکان کم توان از روش زنجیره سازی مستقیم اثربخش تر می باشد.
مثال روش زنجیره سازی وارونه در شلوار پوشیدن:
از مرحله آخر شروع می کنیم، آموزش دهنده شلوار را می پوشاند و آن را تا کمر او بالا می کشد و تنها زیپش را نمی بندد. سپس به کودک یاد می دهد چگونه زیپ شلوارش را ببندد. وقتی کودک بستن زیپ را به خوبی یاد گرفت، بعد یک مرحله عقب تر می رود یعنی از او میخواهید شلوارش را که تا روی ران هایش بالا آمده است کاملا بالا بکشد و بعد زیپش را ببندد. این کار را به همین نحو، مرحله به مرحله عقب می برد تا اینکه کودک خود به طور مستقل عمل شلوار پوشیدن رو یاد بگیرد.
منبع: کتاب کاردرمانی در عقب ماندگی ذهنی (مولف: مژگان فرهبد)
گردآورنده: زینب سیفی (کاردرمانگر، مرکز جامع اتیسم دانشگاه علوم پزشکی تبریز)