به طور کلی رفتارهای نامطلوب کودکان طیف اتیسم را از دو راه می توان کاهش داد........
روش های کاهش وحذف رفتارهای نامطلوب
به طور کلی رفتارهای نامطلوب کودکان طیف اتیسم را از دو راه می توان کاهش داد:
کاهش دادن تدریجی غیرمستقیم رفتارهای نامطلوب و جانشینساختن رفتارهای مطلوب به جای آنها،به روش هایی که به منظور جانشین سازی رفتارمطلوب به کار می روند روش های مثبت کاهش رفتارمی نامند.
کاهش دادن مستقیم رفتارهای نامطلوب: روش هایی که به این منظور به کارمی روند، روش های منفی کاهش رفتار نام دارند زیرا همه ی آن ها از شیوه های کم وبیش آزاردهنده استفاده می شود و چنان که خواهیم دید این روش ها عوارض منفی ایجاد میکنند.
روش های مثبت کاهش رفتار
1-تقویت تفکیکی میزان کم رفتار
برخی رفتارها هستند که به میزان کم آن مطلوب اند اما اگر به میزان زیاد انجام شوند نامطلوب یاحتی مضر هستند.
یک کودک مبتلا به طیف اتیسم روزانه هشت بار خمیردندان را روی مسواک می گذاشت ومسواک می زد( این رفتار کودک مبتلا به طیف اتیسم ممکن است ناشی از نوعی نیاز او به تحریک حسی باشد که علاوه بربرنامه های درمان حسی می توان از طریق تقویت تفکیکی میزان کم رفتار به بهبودی آن رسید )دراین مورد درمانگر باید سعی کند تا درفاصله ی زمانی مشخصی،تعداد خاصی از رفتاررا تقویت کند.
2- تقویت تفکیکی رفتارهای دیگر
دراین روش همهی رفتارهای فرد تقویت می شوند جزرفتاری که نامطلوب تشخیص داده شده است.تقویت دراین روش وابسته است به انجام ندادن یاحذف رفتارنامطلوب ونه انجام ندادن آن.برای مثال وقتی کودک مبتلا به طیف اتیسم را در شرایطی قرار می دهیم وازاو می خواهیم برای مدت کوتاهی قشقرق نداشته باشد وبعد او را تقویت میکنیم ازاین روش تقویت تفکیکی رفتارهای دیگراستفاده شده است.ضعف عمده ی این روش این است که دراین مدتی که کودک قشقرق نمیکند همه ی رفتارهای کلیشه ای،خودتحریکی ونظیرآن که کودک به آن ها مشغول بوده است تقویت می شود.این روش،زمانی اثربخشی دارد که درمانگر ضمن حذف یک رفتار نامطلوب رفتارمطلوبی را جایگزین آن نماید برای مثال درفاصله ای که کودک قشقرق نمیکند مشغول انجام فعالیتی مثل بازی مناسب یاتماشای یک فیلم باشد.
3-تقویت تفکیکی رفتار ناهمساز
دراین روش رفتارمغایر ویامخالف رفتار نامطلوب تقویت می شود.اغلب برای هر رفتارنامطلوبی که کودک بروز می دهد رفتار مطلوب کاملا متضاد یامناسب تری است که می تواند جای آن رابگیرد.برای مثال باآموزش به کودک می توان غذانریختن را جانشین غذا ریختن کرد.نترسیدن از موقعیت هارا جانشین ترس از آن ها کرد.انجام دادن کارهای مناسب بادست راجانشین مکیدن انگشت نمود.
4-سیری یا اشباع
به کاهش رفتار حاصل از فقدان اثربخشی تقویت کننده ای که آن رفتاررا حفظ میکند گفته می شود.درسیری فقدان اثربخشی درنتیجهی ارائهبیش ازاندازه یک تقویت کننده ایجاد می شود.تقویت کننده ی فراوان برای کودک آزاردهنده می شود.برای مثال یک کودک مبتلا به اتیسم که از دیدن حرکت درهای ریلی لذت می برد وهمیشه برای مدت زیادی درمقابل درهای ریلی می ایستد وحرکت آن هارا نگاه می کند.دریک برنامه ی تدوین شده کودک را برای مدت طولانی درمقابل این درها نگه داشته و دررا به طور فراوان حرکت دادند تا آنجا که از دیدن آنها دست برداشت.
روش های منفی کاهش رفتار
روش های این قسمت برخلاف روش های قسمت قبل از تقویت مثبت استفاده نمیکند وبه طورغیرمستقیم رفتار نامطلوب را کاهش نمیدهد.بلکه این رفتارها مستقیما وازطریق اعمال شیوه های کم وبیش آزاردهنده موجب کاهش وحذف رفتارنامطلوب می شوند.به همین سبب آن هارا روش های منفی کاهش رفتار می نامند.از آنجا که همه ی روش های منفی کاهش رفتارخاصیت انزجاری دارند،شبیه به تنبیه هستند.معمول براین است که همه ی آن هارا روش های تنبیهی بنامند.توصیه می شود تا ازاین روش ها استفاده ای نشود.باورقطعی داریم که چنانچه بتوان باروش های مثبت کاهش رفتار،همان کاری را کرد که با روش های منفی صورت می پذیرد باید ازکاربرد روش های منفی دوری گزید. بااین حال ممکن است مواردی پیش آیند که استفاده از یکی ازروش های منفی کاهش رفتار اجتناب ناپذیرباشد.
خاموشی فرایندی است درقبال رخ دادن رفتار،هیچ گونه تقویتی ارائه نمیشود.تکرار رفتار بدون تقویت موجب خاموشی آن می شود. دراستفاده از روش خاموشی بهترآن است همزمان باخاموش کردن یک رفتار نامطلوب،رفتارهای مطلوب را تقویت کنیم درغیر این صورت ممکن است عوارض جانبی به وجود آید.کودکی که براثرتقویت آموخته است هنگام بازی باهمسالان باآن ها پرخاشگری داشته باشد زیرا بدین وسیله براوضاع مسلط می شود چنانچه درهنگام پرخاشگری کسی میدان را برایش خالی نکند وهرکسی مشغول فعالیت مربوط به خود باشد کودک یاد میگیرد که درموقعیت های شبیه این نباید پرخاشگری کند.اگر عدم پرخاشگری کودک باتقویت معلم روبه رو شود خاموشی بسیار موثرتر خواهد بود.
1-محروم کردن از تقویت
دراین روش کودک به خاطر انجام رفتاری نامطلوب برای مدتی از فرصت دریافت تقویت محروم می شود. برای مثال کودک مبتلابه طیف اتیسم ضمن آنکه فیلم مورد علاقه اش رانگاه میکند شست خودرا می مکد.اگر هنگام بروز این رفتار،فیلم قطع شود وکودک رابطه ی بین این دورا دریابد رفتارمکیدن شست روبه کاهش خواهد گذاشت.بلافصله بعد از قطع مکیدن دوباره فیلم را به نمایش بگذارید.
محروم کردن به دو صورت انجام می شود یافرد را ازمحیطی که درآن تقویت دریافت میکند محروم میکنند که دراین روش زمانی موثر است که کودک از محیطیکه دوست دارد به محیطی که دوست ندارد منتقل می شود.درروش دوم محروم کردن،منبع تقویتی را از دسترس کودک دور نگه می دارند.
2-جریمه کردن
روش جریمه کردن یعنی حذف مقداری ازتقویت کننده های یک فرد،درازای رفتار نامطلوبی که انجام داده است.شرط استفاده از روش جریمه کردن آن است که فرد قبلا مدتی تقویت شده باشد تا بعد بتوان مقداری از تقویت کننده های دریافتی اورا پس از انجام رفتار نامطلوب ازاو گرفت مثل برداشتن بخشی از ژتون هایی که کودک درقبال رفتارمطلوب قبلا گرفته است یا گرفتن دوتا از اسباب بازی هایی که قبلا درفرایند تقویت گرفته است وبه آن ها علاقه دارد.
فرق جریمه کردن بامحروم کردن این است که در محروم کردن فرد برای مدتی ازتقویت محروم می شود درجریمه کردن برخی از تقویت کننده های کودک حذف می شود.
3-جبران کردن
درروش جبران کردن از کودک خواسته می شود تابه ازای رفتار نامطلوبی که انجام داده است آن را اصلاح کند.هدف روش جبران کردن آن است که به کودک آموزش داده می شود تابرای رفتار نامناسب خود قبول مسئولیت نماید ورفتارمناسب را یادبگیرد.کودکی که هنگام غذا خوردنبخشی از غذا را روی زمین ریخته است وادار می شود تا آن را جمع کند.
منابع:
1- کتاب ارزیابی ودرمان اتیسم براساس DSM5 ترجمه طلعت رافعی
2- کتاب کودکان دارای اتیسم راهنمای آموزش برای والدین ومربیان نوشته دکتر سیدعلی صمدی