رفتارهای تکانشی و چالش‌برانگیز در کودکان طیف اتیسم
رفتارهای تکانشی و چالش‌برانگیز از خصوصیات اصلی طیف اتیسم نیستند ولی در عین حال خصوصیات اصلی اتیسم (مشکلات ارتباطی، اجتماعی، حسی) حوزه‌هایی هستند که مشکلات موجود در آنها منجر به احساساتی نظیر ناکامی، سردرگمی، اضطراب یا فقدان کنترل و در نتیجه منتهی به واکنش‌های رفتاری می‌شود. بنابراین چنین رفتارهای تکانشی و چالش‌برانگیزی در تعداد قابل توجهی از کودکان طیف مشاهده می‌شوند.
رفتارهای تکانشی و چالش‌برانگیزی که والدین در کودکان خود در طیف اتیسم برمی‌شمارند اغلب شامل موارد زیر هستند:
چنگ زدن،کشیدن مو، گاز گرفتن، ضربه زدن، زدن بچه‌های کوچکتر، هل دادن، تنه زدن، کوبیدن پا به زمین، قشقرق، گریه وجیغ و داد، لگد زدن، نیشگون گرفتن، پرتاب اشیا به اطراف یا به سمت افراد، شکستن اشیا، به هم ریختن وسایل، کوبیدن درها و ...
در ابتدا لازم است به نکاتی کلی درباره رفتارها توجه کنیم:
رفتارها اعمالی هستند که قابل مشاهده یا اندازه گیری هستند. به طور کلی برخی از رفتارها منشا زیست‌شناختی دارند مانند غذا خوردن، برخی نوعی رفلکس هستند مانند گذاشتن دست روی گوش‌ها هنگام مواجهه با صداهای بلند، همچنین رفتارها می‌توانند شکلی از ارتباط هم باشند مانند گریه نوزادان در هنگام گرسنگی، در عین حال نکته بسیار مهم این است که در بیشتر مواقع رفتارها بدین دلیل رخ می‌دهند که نوعی کارکرد یا نتیجه برای فرد دارند. رفتارها در طول زمان و بنا به تجربیات فرد آموخته می‌شوند و با آنچه که قبل یا بعد از رفتار روی میدهد شکل می‌گیرند. رفتارها تغییر می‌یابند. برای مثال برخی از رفتارها ممکن است در ابتدا منشا زیست‌شناختی داشته باشند ولی بعدها به رفتارهایی تبدیل شوند که کارکردی متفاوت داشته باشند (برای مثال رفتار خاراندن پوست ممکن است پس از مدتی تبدیل به رفتاری برای جلب توجه معلم شود). رفتار یکسانی که در یک موقعیت کارکرد خاصی دارد ممکن است در موقعیتی دیگر کارکرد متفاوتی داشته باشد. برای مثال ممکن است رفتار گاز گرفتن در یک موقعیت از روی ناکامی باشد چون کودک چیزی را می‌خواهد که قادر به گفتن آن نیست. این رفتار ممکن است در موقعیتی دیگر بدلیل ترس و تمایل او به بیرون رفتن از آن محیط باشد و در موقعیتی دیگر واکنشی اتوماتیک به استرس باشد. اگرچه رفتار گاز گرفتن در همه موارد رفتاری یکسان است ولی دلایل (کارکرد) بروز این رفتار متفاوت هستند.
نکته مهمی که باید بخاطر داشته باشیم این است که افراد در هر موقعیتی با توجه به مهارت‌هایشان، آموخته‌هایشان، وضعیت جسمانی و هیجانی خود و تجربه‌های گذشته‌شان تا جایی که می‌توانند سعی می‌کنند بهترین عملکرد را داشته باشند و ما رفتارهایی را با عنوان رفتارهای چالش‌برانگیز طبقه‌بندی می‌کنیم که از نظر فردی یا اجتماعی قابل قبول به نظر نمی‌رسند. همانند رفتارهای دیگر بسیاری از رفتارهای چالش‌برانگیز نیز آموخته می‌شوند و با آنچه بلافاصله قبل و بعد از این رفتارها رخ میدهد تثبیت می‌شوند.
رفتارهای تکانشی و چالش‌برانگیز را با توجه به پیامدهایشان می‌توان در ۴ گروه طبقه بندی کرد:
• رفتارهایی که آسیب‌زا هستند (برای کودک یا اطرافیان).
• رفتارهایی که مخرب هستند.
• رفتارهایی که مانعی در برابر یادگیری هستند و یا مانعی برای مشارکت اجتماعی هستند.
• رفتارهایی که باعث برچسب زدن به فرد از سوی دیگران یا طرد فرد بدلیل عجیب یا متفاوت بودن او می‌شوند.
تحقیقات نشان داده‌اند که در طیف اتیسم مانند جمعیت خارج از آن، موضوع سن یک ریسک فاکتور است و سطوح بالاتر رفتارهای تکانشی و چالش‌برانگیزی از نوع پرخاشگری در سن‌های پایین‌تر بیشتر است که نشان میدهد آموزش و رشد ممکن است به بهتر شدن رفتارها کمک کند.
نکته بسیار مهم در مواجهه با رفتارهای تکانشی و چالش‌برانگیز این است که مشاهده‌گر دقیقی باشیم و سعی کنیم علت و در واقع همان مقصود و کارکرد رفتار را درک کنیم. درک اینکه چرا کودک به شکل معینی رفتار می‌کند اولین گام مهم و رو به جلو برای درک و آموختن راه کمک به اوست. اگر بتوانیم زمان و چرایی وقوع این رفتارها را مشخص کنیم اغلب می‌توانیم راه‌حل‌های ساده‌ای برای پیشگیری از وقوع آن رفتار یا کم کردن تعداد وقوع آن بیابیم. اگر با مشاهدات رفتار، علت و کارکرد آن مشخص نشود برای تعیین علت آن می‌توان از جدول ثبت رفتار ABC استفاده کرد و در آن ابتدا رفتار چالش‌برانگیز را درج کرده و سپس رخدادهای بلافاصله قبل (پیشایند) و بعد (پیامد) از رفتار را ثبت کرد.
![]()
علت‌هایی که برای رفتارهای تکانشی و چالش‌برانگیز در کودکان طیف اتیسم مشاهده می‌شوند معمولاً عبارتند از:
• مشکلات حسی شامل بیش حسی و حس جویی
• مشکلات پزشکی مانند دردهای جسمانی
• عدم توانایی در بیان خواسته‌ها یا نیازها
• شنیدن جواب "نه"
• تغییر در روتین‌های زندگی روزمره
• مشکل در دسترسی به علایق خاص
• فرار از فعالیت یا موقعیتی خاص (برای مثال آموزشی)
• درست انجام ندادن کارها، اشتباه کردن، ناکامی یا ترس از شکست، نداشتن تحمل شکست در انجام کارها حتی برای بار اول
• عدم توانایی در بیان مناسب احساساتی نظیر خشم، اضطراب، ترس، استرس، ناراحتی، خستگی
• جلب توجه
• استفاده از این رفتارها برای بیان هیجانات مثبت
• استفاده از برخی از داروها
در مواردی که علت رفتارهای تکانشی و چااش‌برانگیز مشکلات پزشکی یا حسی و یا مصرف دارو باشد در وهله اول باید این علل برطرف شوند. در بقیه موارد مداخلات بر پایه اصلاح رفتار خواهند بود.
در مواردی رفتارهای تکانشی و چالش‌برانگیز نوعی بیان خواسته یا نیاز است، می‌توان گفت ممکن است بسیاری از افراد طیف اتیسم (همچنین سایر افراد خارج از طیف) خواسته‌ها، نیازها یا نگرانی‌هایشان را بجای گفتار از طریق رفتار بیان کنند. زیرا همانگونه که قبلاً نیز ذکر شد رفتار می‌تواند شکلی از ارتباط باشد. کودکانی که در ارتباط مشکل دارند در صورت نداشتن روش‌های قابل قبول اجتماعی برای بیان خواسته‌ها و نیازهای خود اغلب درمی‌یابند که دیگران به رفتارهای شدیدی مانند خودآزاری، پرخاشگری و مخرب توجه می‌کنند و واکنش نشان می‌دهند. در بیشتر موارد رفتارهای چالش‌برانگیز بعنوان روشی برای بیان خواسته یا ارتباط برای رسیدن به نتیجه‌ای مطلوب انجام می‌شوند (برای مثال دستیابی به اسباب بازی، غذا، تعامل اجتماعی یا توقف فعالیتی ناخوشایند). البته ممکن است گاهی بیان این خواسته‌ها و نیازها بصورت خودآگاهانه نباشد و واکنشی خودبخودی باشد. برای مثال ساکت شدن و کناره‌گیری کودک و رفتن به جایی آرام و ساکت ممکن است روش کودک برای گفتن این موضوع باشد که 'این موقعیت برای من بیش از اندازه پر سر و صدا و شلوغ است که بتوانم تحمل کنم'. این امر ممکن است واکنش خودبخودی او در لحظه باشد نه انتخابی از سوی او. با گذشت زمان احتمالاً فردی که چالش‌های بارز ارتباطی دارد، روش‌های خلاق و جالبی را برای ارتباط خلق می‌کند که برخی از آنها ممکن است چالش‌برانگیز باشند.
زمانی که سعی در اصلاح این موارد داریم هدف ما جایگزینی روش نامناسب برای بیان خواسته یا نیاز با روش ارتباطی سازگارانه‌تر (مناسب و موثر) است. بدلیل تفاوت‌های یادگیری که اتیسم به همراه خود می‌آورد، افراد طیف اتیسم ممکن است به رویکردهای خاصی برای یادگیری رفتار مناسب نیاز داشته باشند. برای مثال نگاه اخم‌آلودی که باعث توقف کاری می‌شود که یک کودک خارج از طیف در حال انجام آن است ممکن است برای کودکی در طیف که حالات چهره و هیجانی را نمی‌شناسد، معنیایی نداشته باشد.
در مواردی که رفتارهای چالش‌برانگیز در مقابل شنیدن جواب "نه" ایجاد می‌شوند، توجه به نکات زیر می‌تواند کمک‌کننده باشد.
جواب منفی را در قالب مثبت بیان کنیم مثلاً در پاسخ به درخواست کودک برای تماشای تلویزیون به جای گفتن "نه" می‌توان گفت بله می‌توانی بعد از انجام تکالیفت تماشا کنی.
به نیاز و علت اصلی رفتار کودک توجه کنیم و با کودک وارد مبارزه قدرت‌طلبی نشویم.
به جای "نه" گفتن‌های مکرر در اماکن عمومی، قبل از رفتن به این مکان‌ها در مورد موقعیت‌های خاص به کودک آگاهی بدهیم مثلاً زمانی‌که می‌دانیم کودک در فروشگاه می‌خواهد از تمام خوراکی‌ها بخرد به او می‌گوییم آنروز می‌تواند فقط دو خوراکی انتخاب کند تا با آمادگی بیشتری وارد مکان شود و اگر در آن مکان تقاضای بیشتری کرد به او می‌گوییم قبلاً در این باره صحبت کرده‌ایم و روی حرف خود ثابت می‌مانیم.
به کودکان و نوجوانان هم اجازه "نه" گفتن بدهیم.
کودکان را با قوانین آشنا کرده و با هم اجرا کنیم.
در مواردی که رفتار چالش‌برانگیز ناشی از مقاومت در برابر تغییر است می‌توان با داستان‌های اجتماعی، دادن حق انتخاب و گزینه‌های مختلف در مورد موضوعات، ارائه تغییرهای خوشایند می‌توان او را بتدریج با تغییر و طبیعی بودن آن در زندگی آشنا کرد.
در مواردی که رفتار چالش‌برانگیز برای فرار از یک موقعیت یا فعالیت برای مثال در محیط آموزشی است، چند نکته را باید در نظر بگیریم.
عوامل آموزشی مختلفی را می‌توان اصلاح کرد تا درخواست‌هایی که منجر به رفتارهای چالش‌برانگیز می‌شوند و انگیزه آنها فرار است، کاهش پیدا کنند. آموزش متناسب با سطح رشدی کودک باشد. زمانی که تعداد تکرار یا دشواری تکالیف کاهش می‌یابد میزان آزاردهندگی تکلیف آموزشی کاهش می‌یابد. اصلاح دشواری تکلیف را می‌توان با ارائه تکالیف ترجیحی به دانش‌آموزان انجام داد یا تکالیف کوتاهتر یا آسان را در میان تکالیف دشوارتر قرار داد. تکالیف پیچیده تر به اجزای ساده‌تر تقسیم شوند. در بین تکالیف زمانی برای رفع خستگی داده شود. با توجه به بازه توجه کودک زمان مورد لزوم تعیین شود. ویژگی‌های مشترک اینگونه شیوه‌ها این است که آموزش در سطحی انجام شود که براحتی قابل تحمل باشد (نبود رفتارهای چالش‌برانگیز) و درخواست‌ها و تکالیف به آرامی افزایش یابند تا یادگیری مطلوب تسهیل شود.
در مواردی که رفتار چالش‌برانگیز ناشی از احساس ناکامی و عدم تحمل شکست است، می‌توان از داستان‌های اجتماعی برای توضیح شکست و موفقیت استفاده کرد. برای کم کردن ناکامی‌ها تکالیف و فعایت‌ها را در سطح کودک انتخاب کرد. به جای پرداختن به فعالیت‌های بسیار مختلف و پراکنده به فعالیت‌های محدودی که کودک به آنها علاقه داشته و احتمال موفقیتش بیشتر است پرداخته شود. نکته دیگر اینکه کودک ممکن است راه و روش انجام کارها را بطور تئوری بلد باشد ولی در عمل بدلیل مشکلات حسی و حرکتی قادر به انجام درست آن کار نشود و دچار ناکامی، به هم ریختگی و رفتارهای نابهنجار شود.
در مواردی که کارکرد رفتارهای چالش‌برانگیز برای بیان احساساتی منفی نظیر خشم، خستگی، اضطراب، ترس و ناراحتی است. معمولاً چالش‌برانگیزترین رفتار زمانی رخ میدهد که هیجانات، ظرفیت‌های سطح بالای کودک در زمینه تفکر و استنتاج را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند و کودک شروع به نشان دادن عملکرد در سطوح پایین رشدی می‌کند. در وهله اول باید کودک را با استفاده از راهکارها و تمرینات مختلف با احساسات مختلف آنها آشنا کرده و همچنین با تمرینات توجه‌آگاهی کودک را قادر کنیم که این احساسات را در لحظه شناسایی کند و در مرحله سوم روش‌های مناسب بیان این احساسات را بیاموزد.
در مواردی که علت و کارکرد رفتار و چالش‌برانگیز جلب توجه است باید به نکات زیر توجه کنیم.
کودکان از مورد توجه واقع شدن لذت می‌برند. اگر آنها توجه مثبت کافی برای رفتارهای مثبتشان نگیرند ممکن است شروع به کارهایی کنند که توجه منفی (مانند توبیخ) بگیرند. توجه مثبت به رفتارهای خوب کودکان راهی عالی برای آموزش و انگیزه دادن به آنها برای ادامه دادن رفتارهای خوب است.
دادن توجه مثبت بطور موثر
۱-تماس چشمی برقرار کنید و با اشتیاق و هیجان صحبت کنید.
۲-در مورد رفتاری که می‌خواهید ادامه پیدا کند بطور خاص صحبت کنید. برای مثال "من اینطور آرام نشستن تو را دوست دارم" یا "تو کار خیلی عالی انجام دادی که اسباب بازی‌هایت را جمع کردی".
۳-توجه را بلافاصله بعد از رفتاری که می‌خواهید انجام شود نشان دهید.
۴-بعد از کاری که نمی‌خواهید انجام شود بلافاصله توجه نشان ندهید. قبل از توجه به کودک، او باید حداقل ۳۰ ثانیه رفتار خوبی نشان دهد.
۵-انواعی از توجه‌ها را که کودکتان دوست دارد به او نشان دهید. برای مثال اگر تماس جسمی را دوست ندارد برای نشان دادن توجه او را بغل نکنید یا به پشت او نزنید.
۶-در ابتدا برای پیدا کردن رفتار خوب در کودک هر ۵ دقیقه یک بار رفتار او را مشاهده کنید. این کار را تکرار کنید، این کار نیازمند صبر و پشتکار است.
۷-برای پیشرفت‌های کوچک هم به او توجه مثبت کنید برای مثال "تشکر که آشغال‌هایت را در سطل آشغال ریختی" یا "من واقعاً این طرز نشستن تو را روی صندلی دوست دارم".
۸-رفتارهایی را تشویق کنید که در زمان بدرفتاری کودک رخ نمی‌دهند.
مثال‌ها:
• اگر رفتار مشکل‌زا گریه کردن است زمانی که کودک آرام/ساکت است او را تشویق کنید.
• اگر رفتار مشکل‌زا دادزدن است زمانی که کودک با تن صدای نرمال صحبت می‌کند او را تشویق کنید.
• اگر رفتار مشکل‌زا دشنام دادن است زمانی که کودک از جملات خوب و مناسب استفاده می‌کند او را تشویق کنید.
• اگر رفتار مشکل‌زا زدن است زمانی که کودک بازی‌های مناسب انجام میدهد او را تشویق کنید (یا موقعی که با دستانش فعالیت مناسبی انجام میدهد).
فاصله زمانی بین دادن مشوق‌ها در ابتدا باید کم باشد و بتدریج زیادتر شود.
نادیده انگاری برنامه‌ریزی شده
کودکان اغلب به دنبال جلب توجه دیگران هستند و روشی آسان برای جلب توجه بدرفتاری است. یکی از روش‌ها برای کاهش بدرفتاری ناشی از جلب توجه نادیده انگاری است.
تنها برای رفتارهایی از نادیده انگاری استفاده کنید که برای کودک یا اطرافیان آسیب زا نباشند.
نادیده انگاری به معنی نگاه نکردن به کودک (نگآه کردن به سمتی دیگر)، داشتن حالات چهره خنثی، صحبت نکردن در آن لحظه، نداشتن تماس فیزیکی و چشمی با کودک، اخم نکردن، توبیخ نکردن، نصیحت نکردن و بطور کلی توجه نکردن است.
به محض اینکه کودک رفتار مناسب نشان دهد کودک باید تشویق شود و مشوق موردعلاقه‌اش به او داده شود. در واقع شما می‌خواهید به کودک بیاموزید که بهترین راه جلب توجه انجام رفتار خوب است. در اصل کودک باید بیاموزد که پرداختن به رفتار مطلوب راه موثرتر و کارآمدتری در مقایسه با پرداختن به رفتارهای چالش‌برانگیز برای دریافت پاداش است. آموختن این موضوع از طرف او مستلزم این است که واکنش‌ها نسبت به رفتارهای چالش‌برانگیز بعنوان پاداش عمل نکنند.
* بسیار دقت کنید که در طی برنامه‌ریزی برای نادیده انگاری رفتارهای چالش‌برانگیز و همزمان با آن، رفتارهای مطلوب را نیز تقویت کنید.
* اطمینان حاصل کنید که کودک برای رفتار مناسبش توجه بیشتری نسبت به رفتار نامناسب دریافت کند.
* مراقب باشیم نادیده انگاری را در مواردی که علت رفتار چالش‌برانگیز موارد پزشکی، حسی باشد بکار نبریم.
در مواردی که علت رفتارهای تکانشی و چالش‌برانگیز کودک برای بیان هیجانات مثبتی نظیر شادی و لذت است، طرز بیان مناسب و قابل قبول این نوع هیجانات را برای او الگوسازی کنیم، با کودک وارد بازی‌های هیجانی شده و طرز بیان هیجانات مثبت را به او نشان داده و همراه او آنها را بیان کنیم.
نکات پایانی
رایج‌ترین مداخلات مورد استفاده تحت عنوان مداخلات رفتاری، آموزش مهارتهای ارتباطی و اجتماعی، آموزش والدین/مراقبین، مداخلات پیشگیرانه دسته‌بندی می‌شوند.
بطور کلی بهترین روش در ارتباط با رفتارهای چالش‌برانگیز رویکردی جامع است که ترکیبی از مداخلات پیشگیرانه، تقویت رفتارهای مناسب، آموزش مهارتهای جدید و عواقب رفتارهای چالش‌برانگیز است. بدین معنی که شرایط محیطی طوری ساماندهی می‌شوند که احتمال وقوع رفتارهای چالش‌برانگیز را کاهش دهند. در عین حال از آموزش رفتارها و مهارتهای جایگزین برای رفتارهای چالش‌برانگیز هم بصورت آنی و هم در درازمدت استفاده می‌شود.
در لحظه‌ای که رفتاری دشوار رخ میدهد، هدف دوگانه‌ای باید دنبال شود: سعی در توقف رفتار ناخواسته و کمک به کودک برای یادگیری راهی متفاوت و بهتر برای عمل در چنین شرایطی در آینده.
افراد دارای اتیسم برخی توانایی‌ها و مهارت‌هایی را که بیشتر ما در کودکی و بزرگسالی کسب کرده‌ایم، ندارند و اغلب فقط از ابزاری استفاده می‌کنند که می‌دانند چطور از آنها استفاده کنند. کودکان از جمله آنهایی که از نظر رشدی دچار چالش هستند، با استفاده از حمایت بزرگسالان می‌آموزند که در محدوده قابل قبول رفتاری عمل کنند و بتدریج خود‌کنترلی را کسب می‌کنند. بنابراین احتمال دارد که رفتارهای چالش‌برانگیز با کمک به آنها برای افزایش ابزارهای در دسترسشان برای ارتباط، برای ایجاد توانایی روزافزون برای خودتنظیمی و آرام سازی بهبود پیدا کنند.
بسیاری از حمایت‌های موفق برای افزایش رفتارهای مناسب شامل قابل پیش بینی بودن کردن موقعیت‌ها، ایجاد حس امنیت و همچنین در کنار اینها ایجاد خودتنظیمی، ایجاد توانایی ارتباط و مهارتهای خود تصمیم‌گیری است. ببینید کودکتان در حال حاضر در چه وضعیتی قرار دارد، از کارهایی که خوب انجام میدهد تقدیر کنید و گام‌های کوچک و مثبت برای ایجاد مهارت‌‌ها و ایجاد اعتماد بردارید این کار باعث خواهد شد که وی با خانواده و دنیای پیرامونش سازگارتر شود.
همچنین در مداخله برای کاهش رفتارهای چالش‌برانگیز نکته اساسی کاهش دادن احساس سرخوردگی، ناامیدی و ناکامی در خودتان است. در واقع فکر کردن به اینکه رفتارهای چالش‌برانگیز فرد نوعی واکنش است نه رفتاری از روی میل و از قبل تعیین شده، می‌تواند کمک کننده باشد.
زمانی که به کودک خود با رفتارهای چالش برانگیزش فکر می‌کنید مهم است که خصوصیات مثبت و نقاط قوتش را هم در نظر بگیرید. به افکار، احساسات وی احترام بگذارید و در نظر داشته باشید که ممکن است وی از آن حدی که شما در نظر می‌گیرید موضوعات را بیشتر و یا کمتر درک کند. دقت کنید که در حضور خودش از او صحبت نکنید چون ممکن است درک او بیشتر از آن چیزی باشد که قادر است نشان دهد. با او صحبت کنید و به او اطلاعات بدهید حتی اگر مطمئن نیستید که او آنچه را که می‌گویید درک می‌کند. نکته مهم این است که اعتماد کودکتان را به حمایتتان از او جلب کنید و در او انگیزه و هدف برای انجام رفتارهای قابل قبول‌تر شکل دهید.
منابع:
1- جزوات سایت autismspeaks
2- An Early Childcare Provider’s Guide to Managing Challenging Behaviors
3- Autism and Challenging Behaviors: Strategies and Supports•
4- هنر حرف زدن موثر با بچه‌ها، دکتر مصطفی تبریزی، سپیده پورنامداریان