کنترل حرکات ظریف
کنترل حرکات ظریف چیست؟
قابلیتی برای اجرای حرکات دقیق و روان بازو و دست است، نه تنها به کنترل تنه، شانه بازوها و دستها وابسته است، بلکه به توسعه کنترل حرکتی چشمی، یکپارچگی حرکتی بینایی و رشد شناختی نیز وابسته است. اساسا کودکان کم سن و سال، قبل از اصلاح حرکاتشان برای دستیابی به مهارتهای ویژه حرکات ناپخته و کلی بکار میگیرند.
اهمیت؟
کنترل حرکتی ظریف، مشارکت و استقلال کودک را در تمامی حیطه های زندگی روزمره کودک مانند بازی، مراقبت از خود و یادگیری تسهیل میکند.
کودکانی که در کنترل حرکتی ظریف مشکل داشته باشند در موارد زیر با مشکل مواجه میشوند :
_بازیهای اکتشافی
_ بریدن با قیچی، کشیدن، نوشتن، رنگ آمیزی
_استفاده از وسایلی که به زبردستی نیاز دارند، مانند قیچی، مداد قلمو، خط کش
_ فعالیت با مداد و کاغذ، مانند نقاشی کردن، طراحی کردن، نوشتن
_طراحی روی سطوح عمودی
_ورق زدن کتاب
_ امور مربوط به مراقبت از خود، لباس پوشیدن، استفاده از چنگال و چاقو شستشوی دستها، توالت کردن
کنترل حرکتی ظریف به ۳ دسته تفکیک می شود :
✅ یکپارچگی بینایی حرکتی
✅ بینایی و کنترل حرکتی چشمی
✅ مهارت و زبردستی
حالا به بررسی هریک از موارد بالا می پردازیم:
✔ یکپارچگی بینایی-حرکتی 👇
یکپارچگی بینایی -حرکتی میزان هماهنگی ادراک بینایی و حرکات دستها و انگشتها است. کودکان هر آنچه را می بینند به فرایندهای حرکتی تبدیل میکنند. آنهایی که یکپارچگی بینایی حرکتیشان ضعیف است می دانند چه می خواهند اما از انجام مطلوب آن ناتوانند.
اهمیت؟
جزء ضروری برای رشد و اصلاح تمامی مهارتهای عملی از جمله نوشتن و کشیدن محسوب میشود. برای کارهایی از قبیل گرفتن توپ، نخ کردن سوزن، رنگ آمیزی خطوط و کاربرد آموزشهای تصویری برای بریدن و نوشتن روی خطوط ضروری است.
کودکانی که در یکپارچگی بینایی-حرکتی مشکل دارند در انجام موارد زیر با مشکل مواجه می شوند :
_ فعالیتهای ساختنی مانند جای گذاری کردن، حل جورچین، لگو، خانه سازی
_خط کشیدن با خط کش، بریدن امتداد یک خط با قیچی
_ استفاده از قاشق چنگال، چنگال و چاقو
_ مراعات فاصله، ایستادن در صف، یکسان بودن اندازه نوشته ها
_ کپی کردن و دوباره سازی طرحها و اشکال بخصوص زمانی که به جهت یابی و موقعیت یابی فضایی احتیاج باشد.
_ فعالیتهای فیزیکی مانند انجام بازیهای توپی، بازیهای گروهی
فعالیتهایی برای بهبود یکپارچگی بینایی-حرکتی:
_ استفاده مرحله به مرحله از قیچی؛ ابتدا برشهای کوچک و سپس بریدن امتداد خطوط و دورادور اشکال
_ فعالیتهای ترسیمی مانند رنگ آمیزی، کپی کردن و استفاده از شابلون
_ فعالیتهای ماز، ابتدا از روی خمیر ریش و ماسه سپس روی کاغذ
تقلید خطوط، اشکال، حروف و اعداد با استفاده از وسایل گوناگون مانند خمیر بازی، چوب کبریت، رشته نخ
_اجرای الگوهای نوشتاری با وسایل گوناگون قبل از نوشتن روی کاغذ خط دار
_فعالیت نخ و سوزن ابتدا از وسایل بزرگ سپس از وسایل کوچک
_ترسیم اشکال با وصل کردن نقاط، کپی کردن الگوهای ترسیم شده مربع و دایره
_ از چراغ قوه در یک اتاق تاریک استفاده کنید و از کودک بخواهید نمای در و پنجره یا نوشته های روی تابلو یا دیوار را ترسیم کند.
_ فعالیتهای فیزیکی - تمرین پرتاب کردن توپ و گرفتن بااستفاده از توپهای پارچه ای؛ انجام بازیهای نشانه گیری، از کودک بخواهید به مکانی که نامش را میبرید برود و حرکات خاصی انجام دهد، اطراف یک صندلی یا روی یک خطی روی زمین راه برود
✔ بینایی و کنترل حرکتی چشمی
عمده ای از آگاهی که از طریق دیدن بدست می آید، عملکرد صحیح سیستم بینایی، دستیابی به کارآیی مناسب را میسر میسازد. همچنین ارتباط بین سیستم حرکتی چشمی با سیستمهای عمقی و لامسه ای، داده های محیطی دقیقی برای کنترل حرکتی و وضعیتی بدن فرآهم می آورد.
کودکان باید قادر باشند :
_ درحالیکه چشمها حرکت می کنند، سر را ثابت نگه دارند.
_ درحالیکه سر حرکت میکند، چشمها را ثابت نگه دارند.
_ در حال حرکت یا ایستاده، چشمها و سر را مستقلا و بصورت هماهنگ تکان دهند.
کنترل حرکتی چشمی مناسب پیش نیازی برای افزایش هماهنگی بین دست و چشم است.
کودکانی که اختلالات حرکتی_چشمی دارند دارای خصوصیات زیر هستند :
استرس بینایی را نشان میدهند، احساس ناراحتی میکنند و از انجام کارهای بسته اجتناب می ورزند،
خسته و بیزار میشوند؛ تمرکز خود را از دست میدهند و هنگام فعالیت حواسشان پرت میشوند؛ آنها همچنین بی دقت و بی توجه هستند گه گاهی این خصوصیت با اختلال بیش فعالی اشتباه گرفته میشوند.
چشمهارا مالش میدهند؛ هنگام فعالیت یک چشم خود را بسته یا میپوشانند؛ برخی از آنها به نورهای شدید حساسند، از اختلالات دوبینی رنج میبرند و باید توسط یک چشم پزشک معاینه شوند.
هنگام خواندن و نوشتن از نظر بدنی حالتی غیرطبیعی دارند و چشمهای خود را بیش از حد به نوشته نزدیک میکنند.
هنگام خواندن خطوط و کلمات را گم میکنند مگر اینکه از یک مارکر استفاده کنند؛ و به همین دلیل سریعا دست از کار می کشند و از انجام کارهای نزدیک اجتناب می کنند.
در یادداشت برداری از روی تابلو یا کتاب مشکل دارند.
در طراحی مشکل دارند
- جهت یابی و فاصله گذاری طرحها روی کاغذ خطوط و کلمات را یا رد میکنند یا دوباره میخوانند؛ کند خوانند؛ از حرکت و پرش رنگها رنج می برند
دارای اختلالات نوشتاری هستند، فاصله گذاری نامرتب، استفاده نامنظم از خطوط، هنگام یادداشت برداری محل نوشتن را گم میکنند، کلمات را جا می اندازند، کج و کوله مینویسند و سریعا خسته میشوند.
هنگام انجام بازی و انجام فعالیتهای فیزیکی ناهماهنگ و نامتعادل بنظر می رسند.
- چه در بازیهای توپی چه بازیهای گروهی؛ عدم توانایی در کنترل توپ و دنبال کردن آن؛ دست و پا چلفتی؛ برخورد کردن با وسایل
فعالیتهایی برای افزایش کنترل حرکتی چشمی و بهبود ردیابی بینایی :
۱.دراز کشیدن زیر یک توپ معلق بطوری که کودک قادر به لمس آن باشد. باید بصورتی تنظیم شود که هنگامیکه توپ می ایستد بالای قفسه ی سینه کودک قرار گیرد. سعی کنید با یک دست توپ را متوقف کنید، به آرامی به آن تلنگر بزنید تا دوباره حرکت کند، توپ را بگیرید، با یک دست آن را تکان دهید و سپس با استفاده از یک راکت، توپ را مدام حرکت دهید .
۲. ردیابی اشیای متحرک ( مانند نور چراغ قوه، حلقه پرتاب، ماشین، بادکنک) در حالتهای عمودی،افقی، مورب و چرخشی، تعقیب کردن نور یک چراغ قوه با یک چراغ قوه دیگر؛ دنبال کردن گلوله ای که دور یک سینی میچرخد.
۳.بازی با توپهای چرخشی؛ بازی با بادکنک؛ پرتاب توپهای کوچک داخل سبد های چرخنده؛ پرتاب کردن و گرفتن اشیا کوچک و توپها؛ متوقف کردن توپی که درحال حرکت است.
۴. اعداد را بدون ترتیب روی تخته سیاه بکشید، سپس از کودک بخواهید با خطوط آنهارا وصل کنند، اورا تشویق کنید سرش را بالا نگه دارد.
۵.از کووک بخواهید اولین و آخرین حروف یک خط یا یک کلمه را بخواند تا حرکات جهشی چشمها که برای خواندن لازم است بهبود یابد.
۶. تغییر تمرکز بین دو شیئی که در کنار هم و یا بافاصله ازهم قرار دارند همراه با آموزشهای کلامی در بازه های کوتاه
۷. الگو برداری کردن؛ ابتدا از روی اشکال ساده و سپس اشکال پیچیده تر برای افزایش مهارتهای تحلیلی بینایی
۸. درحالیکه به موسیقی گوش می دهند چشمان خود را ببندند و صحنه ای را بکشند که برایشان توصیف میشود.
✔مهارت دستی(زبر دستی)
زبر دستی توانایی انجام حرکات دقیق و پیچیده دستها همراه با سرعت عمل، دقت و روانی متناسب با سن رشدی است. مهارتهای زبر دستی ظریف دستها بر طبق الگوهای رشدی شناخته شده تکامل می یابند. معمولا مهارتهای پایه ای ضروری یرای تکامل عملکر دستها، با ورود کودک به مدرسه شکل میگیرند.
مهارتهای مرتبط با دستها به ترتیب زیر تکامل میابند :
_ حرکت جداگانه انگشت اشاره
_ گرفتن با دو انگشت
_ گرفتن با سه انگشت
_ متعادل کردن سه قسمت دست- ثابت نگه داشتن با انگشت کوچک و انگشت حلقه درحالیکه قادر به حرکت شست، انگشت اشاره و انگشت میانی باشد.
_مهارتهای دستکاری- حرکت دادن اشیا در دست
کودکانی که در مهارت زبردستی مشکل دارند ممکن است در موارد زیر با مشکل مواجه شوند :
۱. بستن دکمه، زیپ، بند لباس، گرفتن قاشق چنگال، باز کردن ظرف غذا
۲. گرفتن، رها کردن، فشار دادن و دستکاری اشیا با انگشتان
۳. چرخاندن اشیا در دست با انگشتها مثلا استفاده از هردو دست برای چرخاندن مداد و استفاده از پاک کن انتهای آن
۴. مدام جای مداد را در دست تغییر میدهند، ناشیانه گرفتن قیچی
۵. فعالیت با کاغذ و مداد، رنگ آمیزی رسم، صحیح گرفتن مداد
۶. استفاده از تمامی دست یا هردو دست برای گرفتن بجای استفاده از انگشتان
۷. استفاده از وسایل دستی_ بادبزن، استفاده از موس، پرگار، نقاله،گونیا
۸. دستکاری اشیا در دست
برداشتن تعداد زیادی شی کوچک در یک زمان با انگشتها و انتقال آنها به کف دست
فعالیتهایی برای بهبود مهارتهای دستی :
بهتر است فعالیتها را درجه بندی کنیم تا مشخص شود کودک به چه میزان بهبود یافته است. ابتدا با اشیا بزرگتر که به فشار کمتری احتیاج دارند، شروع کنید و بتدریج اندازه وسایل را کاهش و میزان فشار را افزایش دهید تا مقاومت کودک افزایش یابد. چنینی فعالیتهایی را می توان هم بصورت انفرادی و هم بصورت گروهی انجام داد.
* انجام فعالیتهای رایج کلاسی برای تقویت و بهبود مهارتهای حرکتی ظریف
* لباس پوشاندن برای عروسکها و دیگر اسباب بازیها شامل بستن دکمه و گره زدن بند لباسها
* انجام بازیهای ساختنی که مستلزم قدرت و زبردستی باشند.
* انجام فعالیتهاب هنری و فنی شامل پاره کردن، مچاله کردن، کشیدن ، ضربه زدن، هل دادن ، بافتن و غیره، بااستفاده از مواد گوناگون
* مدل دادن به خمیر، لاستیک نرم، استفاده از گل مخصوص برای فشار دادن، ضربه زدن، گردی درست کردن، استفاده از انگشتان و قالبهای مخصوص
* تا زدن کاغذ و مدلسازی با آن
* استفاده از قیچی
*راه اندازی مراحل زمان بندی شده برای فعالیتهای حرکتی ظریف به منظور افزایش سرعت و دقت
*تمرین کاربرد ابزار مانند استفاده از خط کش، پرگار و نقاله در حین انجام فعالیتها و بازیها
* جمع آوری اشیا- برداشتن اشیا کوچک با شست و انگشت اشاره، نگه داشتن آنها میان انگشت کوچک و انگشت حلقه و برداشتن اشیا بیشتر
برگرفته از کتاب :
Building blocks for learning occupational therapy approach
تهیه و تنظیم مطلب : هانیه تقی زاده
کاردرمانگر مرکز جامع اوتیسم دانشگاه علوم پزشکی تبریز