مشکلات توجه و تمرکز در اختلال طیف اوتیسم
در دهه ی اخیر مطالعات از افزایش میزان شیوع اختلال کمبود توجه /بیش فعالی (ADHD) و اختلال طیف اتیسم (ASD)خبر داده اند.
در حالیکه مشخصه ی اصلی ADHD آسیب حیطه های توجه ، بیش فعالی و تکانشگری است و مشخصه ی اختلال طیف اتیسم آسیب مهارتهای اجتماعی ، رفتارهای محدود و تکراری است با این وجود بین 30 تا 50 درصد کودکان دارای اختلال طیف اتیسم علایم کمبود توجه و بیش فعالی را نشان می دهند.(1)
باتوجه به درصد بالای وجود نقص توجه در اختلال طیف اتیسم در این مطلب سعی شده است علاوه بر توضیح مفهوم توجه و تمرکز تمریناتی جهت کار در منزل به شما ارایه شود.
بر اساس نظریه ی سولبرگ و متیوس 5 سطح برای توجه در نظر گرفته می شود:
سطح 1: focusing که معادل همان هوشیاری است
سطح 2: sustain توجه پایدار یا همان تمرکز
سطح 3: selectiveتوجه انتخابی
سطح 4: shifting توجه انتقالی
سطح5 : divided توجه تقسیم شده
سطح 1:
Focusing یا همانAlerting :
حتما برای شما هم اتفاق افتاده است که در یک محیط شلوغ مثلا مهمانی مشغول گفتگو هستید که ناگهان صدای پچ پچی که نام شما را می برد شنیده اید این همان هوشیاری یا گوش بزنگی است.
اگر سطح هوشیاری فرزند شما در سطح 1 قرار دارد و حتی به نام خود واکنش نشان نمی دهد و مدام مشغول فعالیت ها و دنیای خودش هست پس حتما باید وارد برنامه ی یکپارچگی حسی کاردرمانی شود تا سطح هوشیاری اش تنظیم شود .
تمریناتی که در این سطح از طرف کاردرمانگر ارایه می شود معمولا تحریکات حس بینایی در اتاق تاریک با انواع طیف رنگ ها ،تحریکات حس شنیداری ، تحریکات وستیبولار و عمقی در قالب تعادل و….می باشند که متناسب با نوع اختلال حسی فرزند شما ارایه می شوند و ممکن از کودکی به کودک دیگر کاملا متفاوت و حتی متضاد باشد.
بزور نشاندن این کودکان پشت میز و ارائه ی تمرینات توجهی فقط اوضاع را بدتر می کند.
سطح 2 : sustain
توانایی حفظ توجه در یک بازه ی زمانی طولانی بر روی یک تکلیف یکنواخت را تمرکز می نامند.
بسیار اتفاق افتاده وقتی به والدین می گوییم فرزند شما نمی تواند زمان طولانی بر روی موضوعی تمرکز کند با اعتراض می گویند که فرزند آنها ساعت ها کارتون مورد علاقه ش را تماشا می کند. معیار ارزیابی تمرکز توانایی حفظ توجه بر روی فعالیت های یکنواخت و کسل کننده هست در نتیجه مواردی مثل تماشای کارتون که مدام محرک ها در حال تغییر و تنوع هستند نمی توانند مورد قبول باشند.
اگر فرزند شما در این سطح مشکل دارد می توانید برای شروع از فعالیت های مورد علاقه ی او استفاده کنید و میانگین مدت زمان تمرکز او را بدست آورید و به تدریج آن را افزایش دهید.
برای مثال اگر فرزند شما صرفا از توپ خوشش می آید و البته آن را هم فقط 30 ثانیه بازی می کند سعی کنید بعد از 30 ثانیه کودک را تشویق کنید تا 10 ثانیه ی دیگر به بازی ادامه دهد و دفعه ی بعد 10 ثانیه ی دیگر و دفعه ی بعد حداقل یک دقیقه بازی کند و ….
سطح 3: توجه انتخابی selective
توانایی توجه انتخابی به یک محرک و مهار کردن محرک های دیگر در شرایطی که محرک ها با هم رقابت دارند.
برای مثال زمانی که کودک در کلاس درس نشسته محرک های صوتی مختلفی از محیط دریافت می کند نظیر صدای بیرون کلاس ، صدای همهمه ی دانش آموزان ، صدای برهم خوردن مداد و میز ، صدای معلم و….
توانایی کودک در حذف صداهای نامربوط و توجه به صدای معلم را توجه انتخابی می گویند.
توجه انتخابی برای سایر محرک ها نظیر بینایی و.. نیز به همین صورت است.
اگر کودک شما براحتی توسط صداهای مختلف حواسش پرت می شود و دست از فعالیت می کشد می توانید از فعالیت های زیر استفاده کنید:
1. توپ بازی به روش توجه به محرک بینایی هدف : هر موقع توپ آبی دادم داخل سبد پرت کن بقیه ی توپ ها رو بزار داخل جعبه ای که کنارته
2. توپ بازی به روش توجه به محرک شنیداری هدف :
این توپ رو دستت بگیر ، من چند تا کلمه پشت سرهم میگم هرموقع گفتم (ستاره )….. توپ رو پرت کن.
3. لیست کلمات : من یه لیست کلمات برات میخونم هر موقع ……(پروانه) شنیدی دست بزن.
4. اگر فرزندتان توان خواندن دارد می توانید از آزمون stroop استفاده کنید:
5. آزمون 2 و 7: 20 عدد برگه که روی آن اعداد مختلفی نوشته شده است .کودک 30 ثانیه برای هر برگه وقت دارد تا دور اعداد 2 و 7 خط بکشد.
و هر تمرین مشابه دیگر متناسب با خلاقیت خودتان….
انجام تمرینات توجه انتخابی همچنین به افزایش کنترل مهاری و در نتیجه کاهش رفتارهای تکانشی کودکان کمک می کند.
سطح 4 توجه انتقالی shifting attention:
عمده ترین مشکل کودکان دارای اختلال طیف اتیسم توجه انتقالی می باشد.این کودکان معمولا قادر به اتمام و دست کشیدن از فعالیتی که شروع کرده اند نیستند.بعبارتی توانایی انتقال توجه از فعالیت فعلی به فعالیت جدید دیگری را ندارند.
1.کندن توجه از محرک اول
2.انتقال توجه به طرف محرک دوم
3.درگیر شدن با محرک دوم
مثال) این کودکان ساعت ها درگیر چرخاندن چرخ ماشین می شوند و یا به مدت بسیار طولانی سوار تاب می شوند و یا با وجود اینکه نسبت به نام خود واکنش می دهند زمانی که درگیر بازی مورد علاقه شان می شوند هرچقدر آنها را صدا می زنیم واکنش نشان نمی دهند و…
اگر فرزند شما نیز دارای مشکلات اینچنینی هست می توانید از فعالیت های زیر استفاده کنید:
- داخل اتاق تاریک روی دیوار لیزر بیاندازید و از کودک بخواهید نور را بگیرد به محض اینکه کودک دستش را به دیوار زد لیزر را خاموش کرده و چند سانتی متر آن طرف روشن کنید تا کودک توجه خود را از یک نقطه به نقطه ی دیگر منتقل کند.
- انجام دو بازی متفاوت در کنار هم.مثلا از کودک بخواهید بصورت چهاردست و پا زیر میز برود و تکه های پازل را یکی یکی از انجا بردارد و سپس مجددا بصورت چهاردست و پا برگشته و تکه ها را درجای خود قرار دهد.
- یک سبد توپ کوچک در اختیار کودک قرار دهید و از کودک بخواهید آنها را به سمت هدف بزرگی پرت کند پس از هربار پرتاب صحیح یک دانه مهره نخ کند.در نهایت به تعداد مهره های نخ شده پاداش دریافت کند.
- روی یک برگه شکلهای درهم و متفاوتی بکشید و از کودک بخواهید (ستاره ها) را بهم وصل کند.
- آزمون (TMT) : روی یک برگه اعداد و یا حروف الفبا را به صورت درهم بنویسید و از کودک بخواهید آنها را به ترتیب بهم وصل کند.
- آزمون (WCST) : اگر کودک شما از لحاظ ذهنی توانایی بالایی دارد می توانید از روشی مشابه آزمون ویسکانسین استفاده کنید.16 کارت هم اندازه برش بزنید.روی 4 کارت مربع و روی 4 کارت مثلث و روی چهارکارت مستطیل و روی 4 کارت دایره بکشید.یک سری شامل مربع ،دایره،مثلث و مستطیل را آبی رنگ بزنید.یک سری 4 تایی دیگر را قرمز رنگ بزنید.یک سری 4 تایی را سبز و سری آخر را زرد رنگ بزنید.در این حالت کودک می تواند کارت ها را یا بر اساس شکل و یا بر اساس رنگ گروه بندی کند.از کودک بخواهید کارت ها را باب میل خود روی هم بگذارد و اگر صدای بوق آمد یعنی دارد اشتباه می کند و باید روش خود را تغییر دهد.کودکی که توانایی انتقال توجه دارد بالاخره الگویی که مد نظر شماست ( گروه بندی بر اساس شکل یا رنگ) را با تغییر کارتها پیدا می کند ولی کودکی که توانایی انتقال توجه را ندارد در الگوی مورد نظر خود درجا می زند.
سطح 5 توجه تقسیم شده :
توانایی انجام چند فعالیت بصورت همزمان.
مثال : زمانیکه در حین رانندگی علاوه بر توجه به علایم کنار جاده همزمان با گوشی صحبت می کنید در واقع از این نوع توجه استفاده می کنید.
توجه : البته برخی افراد اعتقاد دارند چیزی بنام توجه تقسیم شده وجود ندارد و این همان توجه انتقالی می باشد.یعنی شما همزمان هم به رانندگی هم به علایم و هم به مکالمه توجه نمی کنید بلکه توجه را بصورت لحظه ای بین این 3 فعالیت انتقال می دهید. برای همین لطفا هیچ وقت این 3 کار را باهم انجام ندهید.
با فرض اینکه این نوع توجه وجود دارد می توانید از فعالیت های زیر استفاده کنید:
- همزمان که می پرد دست بزند.
- همزمان که می پرد آواز بخواند.
- همزمان که می پرد توپی که به سمتش پرت شده را بگیرد.
- همزمان که می پرد وقتی کلمه ی ( گل ) را شنید بنشیند.
- روی یک خط باریک و یا جدول کنار خیابان چند کارت بچینید ، همزمان که روی خط و یا جدول راه می رود نام کارتهایی را که می بیند بگوید.
- در حالیکه روی یک خط راست راه می رود همزمان توپی را به زمین بزند و بگیرد و آواز بخواند.
و یا هر فعالیت مشابه دیگر…..
ناهیده احمدزاده
کارشناس کاردرمانی
منبع (1):
The Co-Occurrence of Autism and Attention Deficit Hyperactivity Disorder in Children – What Do We Know?
Yael Leitner
Article information:
Front Hum Neurosci. 2014; 8: 268.
Published online 2014 Apr 29. doi: 10.3389/fnhum.2014.00268
PMCID: PMC4010758
PMID: 24808851